ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲਾ ਅਤੇ

ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਕਟੋਚ (ਮਹਾਨ ਰਾਜਪੂਤ ਸਮਰਾਟ)

ਕਾਂਗੜਾ ਦਾ ਕਿਲਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ਼ਿਮਲਾ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 215 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮਿਲੇਗਾ। ਦਰਿਆ ਬਿਆਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ, ਬਣਗੰਗਾ ਅਤੇ ਪਾਤਾਲਗੰਗਾ ਦੇ ਸੰਗਮ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਅਗਰ ਇਸ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਕੰਨ ਵਰਗੀ ਹੈ । ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ 'ਕਾਂਨ' ਮਤਲਬ ਕੰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗੜ੍ਹ, ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਕਿਲੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਘਾਟੀ ਨੂੰ 'ਕਾਂਗੜ' (ਕਾਂਨਗੜ੍ਹ) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਨਾਲ ਕਾਂਗੜਾ ਬਣ ਗਿਆ। 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਉਸਦੇ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਸੀ ਕਿ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾ, ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਕਟੋਚ ਨੇ ਅਮੀਰ ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਾਂਗੜਾ ਕਲਾ ਨਾਲ ਮਹਾਨ ਕਲਾਤਮਕ ਵਸਤੂਆਂ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ। ਜੋ ਕਾਂਗੜਾ ਕਲਾ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਕਿਲੇ ਤੇ ਰਾਜਾ ਪੋਰਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਟੋਚ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਪਰਮਾਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਕਟੋਚ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ 11 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ, ਕਾਂਗੜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੇ 1333 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸਮੇਤ ਕਈ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਮ੍ਹਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਦਿਮਾਗ ਵਾਲੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੁਲੂ-ਕਾਂਗੜਾ ਖੇਤਰ ਦੁਆਰਾ ਫੌਜ ਭੇਜਣਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਚਰਚਿਲ ਮੁਹਿੰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਮੁਗਲ ਯੁੱਗ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਬਦਾਉਨੀ ਅਤੇ ਫਰਿਸ਼ਤਾ ਨੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਚੀਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ! ਹਾਲਾਂਕਿ, ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਕਟੋਚ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਲਗਭਗ 10,000 ਦੀ ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ।

ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ 1550 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, ਨੌਜਵਾਨ ਸਮਰਾਟ ਅਕਬਰ ਨੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1556 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗੜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਤਤਕਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਾ ਧਰਮ ਚੰਦ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਕਾਂਗੜਾ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਬੀਰਬਲ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਅਕਬਰ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਟੋਚ ਰਾਜੇ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬੀਰਬਲ ਨੂੰ ਸਲਾਨਾ ਲਗਭਗ 200 ਕਿਲੋ ਸੋਨਾ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਪਰ 1620 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, ਸਮਰਾਟ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਕਟੋਚ ਰਾਜਾ, ਰਾਜਾ ਹਰੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਤਕਰੀਬਨ ਡੇਢ ਸਦੀ ਤੱਕ ਮੁਗਲਾਂ ਹੇਠ ਰਿਹਾ।

ਪਰ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤਕ, ਜਦੋਂ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਰਾਜਾ ਧਰਮ ਚੰਦ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, 16 ਸਾਲ ਦੇ ਰਾਜਪੂਤ ਯੋਧੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਬਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਕਨ੍ਹਈਆ ਮਿਸਲ ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1774 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗੜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਟੋਚ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋਗਿਆ। 154 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗੜਾ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਦਰ ਮਿਲਿਆ । ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਉਭਾਰ, ਕਾਂਗੜਾ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਵਸਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਚੰਬਾ, ਮੰਡੀ, ਸੁਕੇਤ, ਨਾਹਨ, ਬਿਲਾਸਪੁਰ (ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ) ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਤਕ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। 1800 ਤੱਕ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਰਾਜ 27,000 ਵਰਗ ਮੀਲ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦਾ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰਾ ਹੀ ਇਸ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਹੀ ਦੌਲਤ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇੱਕ ਛਾਪ ਬਣਾਈ. ਇੱਕ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਕਲਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਿਆ। ਉਸਨੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੂੰ 'ਛੱਤੀਸ ਕਾਰਖਾਨੇ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ 36 ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਹਰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਕਾਂਗੜਾ ਸਕੂਲ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ, 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜੋ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਂਗੜਾ

ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਤੀਰਾ ਸੁਜਾਨਪੁਰ (ਮੌਜੂਦਾ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਮੀਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ) ਵਿਖੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਵਾਇਆ, ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਦਰਬਾਰ ਹਾਲ, ਮਹਿਲ, ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ । ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ' ਪਹਾੜੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਾਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਾਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਇਸ ਤਰਾਂ ਇੱਕ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਸੋਚ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਕਲਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਿਆ।

'ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਸਮਰਾਟ' ਮਹਾਨ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦਾ ਪਤਨ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ 1805 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿਲੂਰ (ਮੌਜੂਦਾ ਬਿਲਾਸਪੁਰ) ਦੇ ਛੋਟੇ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਇੱਕ ਗਲਤੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਹਮਲੇ ਅਧੀਨ, ਕਾਹਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਗੋਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਗੋਰਖਾ ਪਹਾੜੀ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮਾਹਿਰ। ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਰੋਹਿਲਖੰਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਰੋਹਿਲਾ ਪਠਾਣਾ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। 40,000 ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੇ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। 1809 ਈਸਵੀ ਤੱਕ, ਕਾਂਗੜਾ ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਗਿਆ, ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਗੋਰਖਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਾਂਗੜਾ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ 76 ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਬਾਕੀ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਲਈ ਰੱਖੇਗਾ। ਉਸਨੇ ਇਹੀ ਗੋਰਖਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਸਮਝਦਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ।

ਅਖੀਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਆਪਣੇ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਰੱਖੇ। ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਮੋੜ ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਨਿਰੁਧ ਚੰਦ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਆ ਲਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਗੀਰ ਬਖਸ਼ੀ

ਜਿਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ 2, 00,000 ਰੁਪਏ ਸਾਲਾਨਾ ਦੇਣਾਸੀ।

ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਨਿਰੁਧ ਚੰਦ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਸੰਨਾ ਦੇਵੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਟੇਹਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਰਾਜਪੂਤ ਔਰਤ ਗੁਲਾਬ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਦਾ ਵਿਆਹ 1829 ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਇਹ ਦੋਨੋ ਯਤੀਮ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਜਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਕਟੋਚ ਦੇ 2 ਵਿਆਹ ਹੋਏ ਸਨ। ਦੋਨਾਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਦੋ ਦੋ ਪੁਤਰੀਆਂ ਸਨ। ਵੱਡੀ ਰਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪੁੱਤਰੀਆਂ ਵਿਆਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਪਰ ਛੋਟੀ ਰਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪੁੱਤਰੀਆਂ ਅਜੇ ਕੁਆਰੀਆਂ ਸਨ ਜਦੋਂ ਦੋਨਾਂ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਦੋਨੋਂ ਯਤੀਮ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਰਾਜਾ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਮਿਨਹਾਸ ਰਾਜਪੂਤ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ੀਰ ਸੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁਤਰ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮੰਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨਿਰੁੱਧ ਸਿੰਘ ਜੋ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਗੀਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਜੁਆਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਆਹੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਜਦੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬਰਾਤ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਅਨਿਰੁੱਧ ਸਿੰਘ ਮਤਰੇਆ ਭਰਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਡਰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਵੇਗਾ। ਉਥੋਂ ਭੱਜ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦੀਆਂ ਯਤੀਮ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਸਕੇ ਭਰਾ ਜੋਧਬੀਰ ਚੰਦ ਨੇ ਦੋਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਡੋਲੇ ਤੋਰੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੀ ਮੌਤ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੂਜੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਸਿਰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸਤੀ ਹੋਈ।

ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਮੀਆਂ ਫਤਿਹ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਰਾਜਾ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਮਿਨਹਾਸ ਰਾਜਪੂਤ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਲੋਂ "ਫ਼ਰਜ਼ੰਦ-ਇ-ਖਾਸ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਨਿਰੁੱਧ ਚੰਦ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। ਅਨਿਰੁੱਧ ਚੰਦ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾ ਜੋਧਬੀਰ ਚੰਦ ਨੇ ਨਦੌਣ ਰਿਆਸਤ ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।

ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਹਮੀਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਤੀਰਾ ਸੁਜਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਦਾਲਤ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਸਨੇ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ । ਤੀਰਾ ਸੁਜਾਨਪੁਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਧ -ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦਾ 47 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1823 ਵਿੱਚ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। 1849 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗੜਾ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਅੱਜ ਕਾਂਗੜਾ ਵਿਖੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਇਸਦੇ ਕਾਂਗੜਾ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨਮੋਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਮਹਾਨ ਰਾਜੇ ਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ।