ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਕਾਂਬਾ ਛੇੜਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਰਾਜਪੂਤ ਯੋਧੇ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਇਕ, ਰਾਜਪੂਤ ਯੋਧੇ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸੂਰਮੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਵਾਰਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਸੱਸੀ ਪੁਨੂੰ ਅਤੇ ਯੋਧਿਆਂ-ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਰਾਵਤ ਜੈ ਮੱਲ ਰਾਠੌਰ, ਉਰਫ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਰਾਵਤ ਫੱਤਾ ਸਿਸੋਦੀਆ, ਉਰਫ ਫੱਤਾ ਨੂੰ ਇਹ ਮਾਣ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਜੈਮਲ ਫੱਤਾ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਮਵਰ ਢਾਡੀਆਂ, ਕਵੀਸ਼ਰਾਂ ਅਤੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਗਾਈਆਂ ਹਨ।

20 ਅਕਤੂਬਰ 1567 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਿਆਸਤ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚਿਤੌੜਗੜ 'ਤੇ ਆਪ ਖੁਦ ਹਮਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਅਤਿਅੰਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਮੁਗਲਾ ਫੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ 23 ਫਰਵਰੀ 1568 ਤੱਕ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ। ਆਖਰ 22 ਫਰਵਰੀ 1568 ਨੂੰ ਜੈਮਲ ਅਤੇ 23 ਫਰਵਰੀ 1568 ਨੂੰ ਫੱਤਾ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਪੂਤ ਸੈਨਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਜੌਹਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਕਬਰ ਦੀ ਖਿਝੀ ਖਪੀ ਸੈਨਾ ਨੇ 30000 ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਅਕਬਰ ਇੱਕ ਹਫਤਾ ਚਿਤੌੜਗੜ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਅਕਬਰ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੋਂ ਐਨਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਕਾਲੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਹਾਥੀ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਬੁੱਤ ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਵਾਏ।

ਫੱਤੇ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਦਾ ਰੁਖ ਵੇਖ ਕੇ ਚਿਤੌੜ ਦੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਰਾਜਪੂਤ ਬੇਟੀਆਂ ਮਰਦਾਵੇਂ ਲਿਬਾਸ ਪਹਿਨ ਕੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਬਰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਨੇਜ਼ੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਰਣ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦ ਪਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਲੜਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੱਤਾ ਦੀ ਠੁਕਰਾਇਣ ਮਾਂ, ਭੈਣ ਕਿਰਨਾਵਤੀ ਅਤੇ ਸਜ ਵਿਆਹੀ 15 ਸਾਲਾ ਕਮਲਾਵਤੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਸੀ)

22 ਫਰਵਰੀ 1568 ਨੂੰ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ ਮੇੜ੍ਹਤੀਆ ਅਤੇ 23 ਫਰਵਰੀ 1568 ਨੂੰ ਫੱਤਾ ਸਿਸੋਦੀਆ(ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ) ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਏ

ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਘਰਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਉਜੜਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਰਾਜਪੂਤ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਕਿੰਝ ਜਾਨਾਂ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਈ ਅਤੇ ਟੱਬਰਾਂ ਦੇ ਟੱਬਰ ਖਪ ਗਏ। ਅੱਜ ਵੀ ਆਲ੍ਹ-ਊਦਲ, ਗੌਰਾ ਬਾਦਲ, ਦੁਰਗਾ ਦਾਸ ਰਾਠੌਰ, ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ ਵਰਗੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਭੱਟ, ਕਵੀਸ਼ਰ ਤੇ ਢਾਡੀ ਲੋਕ ਬੜੇ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਗਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕ ਸ਼ਰਧਾ-ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਹਨ।

ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤੇ ਦੀ ਬੀਰ ਗਾਥਾ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗਾਈ ਅਤੇ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੈਮਲ ਨੂੰ ਗੜ੍ਹ ਚਿਤੌੜ ਦਾ ਰਾਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਹੋਏ ਯੁੱਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜੈਮਲ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪੁੱਤਰੀ ਸੰਦਲ ਦਾ ਅਕਬਰ ਵੱਲੋਂ ਡੋਲਾ ਤੇ ਦਰਿਆਈ ਹਾਥੀ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਮੰਨਣ ਤੇ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਭਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਜੈਮਲ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਧੀ ਸੰਦਲ ਦਾ ਡੋਲਾ ਮੰਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹਾਦਰ ਜੈਮਲ ਨੇ ਬੇਖ਼ੌਫ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਾਜਪੂਤੀ ਅਣਖ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਦਿਆਂ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਕੋਰਾ ਜਵਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਲੜਾਈ ਲਈ ਵੀ ਲਲਕਾਰਿਆ।

ਰਾਵਤ ਜੈ ਮੱਲ ਰਾਠੌਰ

ਜੈਮਲ ਦਾ ਜਨਮ 17 ਸਤੰਬਰ 1507 ਨੂੰ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਮੇੜ੍ਹਤਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਵਤ ਵਿਕਰਮ ਰਾਠੌਰ ( ਦਾ ਜਾ ਮੇੜ੍ਹਤਾ ਗੀਰਦਾਰ) ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਣੀ ਗੋਰਾਜੀਆ ਕੰਵਰ ਸੀ। ਜੈਮਲ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇੜ੍ਹਤਾ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਬਲ 'ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਚਿਤੌੜਗੜ ਦਾ ਕਿਲੇਦਾਰ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਅਨੇਕਾਂ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਰਾਣਾ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 1000 ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਜਾਗੀਰ ਵਜੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਰਾਣਾ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਝੜਪਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੂਰਮੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਮੁਗਲ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਕਾਰਨ ਚਿਤੌੜਗੜ ਵਰਗੇ ਅਜਿੱਤ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਪਰ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪਾੜ ਪੈਂਦਾ, ਰਾਜਪੂਤ ਝਟਪਟ ਰੇਤ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰ ਦਿੰਦੇ। ਪਰ ਐਨੀ ਵੱਡੀ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਲਗਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਈ ਫੌਜ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖਤਮ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਰਸਦ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਕਰਨਲ ਜੇਮਜ਼ ਟਾਡ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ, ‘‘ਜੈਮਲ ਬਿਦਨੌਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬੜਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਠੌਰਾਂ ਦੀ ਮੇੜ੍ਹਤੀਆ ਸਾਖ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।’’ ਫੱਤਾ, ਕੈਲਵਾੜਾ ਦਾ ਹਾਕਮ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ੋਦੀਆਂ ਦੀ ਚੰਦਾਵਤ ਸ਼ਾਖਾ ਵਿੱਚ ਜਨਮਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਓ ਦੂਦਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਵੀਰਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਅਤੇ ਵੀਰਨ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਜਗਮਾਲ । ਬਹਾਦਰ ਜੈਮਲ ਨੇ ਅਕਬਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਕੇ ਚਿਤੌੜ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਜੈਮਲ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਅਕਬਰ ਦਾ ਜੀਵਨੀਕਾਰ ਅਬੁਲ ਫਜ਼ਲ, ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਵਚ ਪਹਿਨ ਕੇ ਪਾੜ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਇਹ ਸ਼ਖਸ਼ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੰਗਰਾਮ ਨਾਮਕ ਰਾਈਫਲ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸ਼ਨਾਖਤ ਹੋਈ ਕਿ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਦਾ ਕਿਲੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਜੈਮਲ ਸੀ। ਮਹਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਚਿਤੌੜਗੜ ਦੇ ਕਿਲੇ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।”

ਜੈਮਲ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ ਰਾਓ ਮੁਕੰਦ ਰਾਠੌਰ ਵੀ ਚਿਤੌੜਗੜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਛੋਟਾ ਬੇਟਾ ਰਾਮਦਾਸ ਰਾਠੌਰ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਜੋ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਵੱਲੋਂ ਹਲਦੀ ਘਾਟੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।

ਫੱਤਾ ਕੈਲਵਾੜਾ ਦੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਫੱਤੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਆਪਣੀ ਜਗੀਰ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਆਰੰਭੀ। ਫੱਤਾ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਦਲੇਰ, ਸੂਰਮਾ, ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਤੇ ਅਣਖੀ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਿਸ਼ੋਦੀਆਂ ਦੀ ਜਗਾਵਤ ਸ਼ਾਖ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ, ਪਿਤਾਮਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਚਿਤੌੜ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਗੂੜ੍ਹੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਜੈਮਲ ਚਿਤੌੜ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਫੱਤੇ ਦੀ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਇਮਦਾਦ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਚਿਤੌੜ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫੱਤਾ ਚਿਤੌੜ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਮੁਕਲਾਵੇ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੱਤੇ ਦੀ ਉਮਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੋਲਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ । ਫੱਤੇ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1551 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਅਮੇਟ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਰਾਵਤ ਫੱਤਾ ਸਿਸੋਦੀਆ - ਫੱਤਾ ਸਿਸੋਦੀਆ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਕੈਲਵਾੜਾ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਵਤ ਜਗਤ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਣੀ ਸੱਜਣ ਬਾਈ ਸੋਂਗਰ ਚੌਹਾਨ ਸੀ। ਫੱਤਾ ਦਾ ਦਾਦਾ, ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਚਾਚੇ ਮੇਵਾੜ ਖਾਤਰ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ। ਫੱਤਾ ਦਾ ਦਾਦਾ ਰਾਵਤ ਸੀਹਾ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਵੱਲੋਂ ਬਾਬਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਖਨੁਵਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਲੜਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਸੀ।

20 ਅਕਤੂਬਰ 1567 ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਿਆਸਤ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚਿਤੌੜਗੜ 'ਤੇ ਆਪ ਖੁਦ ਹਮਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਅਤਿਅੰਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਮੁਗਲਾ ਫੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ । ਮੈਵਾੜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਮੰਤ, ਸਰਦਾਰ ਫੌਜਾਂ ਸਮੇਤ ਚਿਤੌੜ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਬਹਾਦਰ ਸਾਈ ਦਾਸ ਚੰਦਾਵਤ ਨੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਸਰਪ ਦੁਆਰ ਅੱਗੇ ਆ ਮੋਰਚੇ ਮੱਲੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਰੇਰਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਦੂਦਾ, ਬੈਦਲ ਕਟੋਰੀਆਂ ਦੇ ਸਾਮੰਤ, ਬਿਜੌਲੀ ਦੇ ਪਰਮਾਰ, ਮਾਦੀ ਦੇ ਝਾੜੇ, ਦੇਵਲ ਦੇ ਬਾਘ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪੋਤੇ, ਝਿਲੌਰ ਦੇ ਸੋਨਗੜ੍ਹੇ, ਈਸ਼ਵੀਰੀ ਦਾਸ ਰਾਠੌਰ, ਕਰਮ ਚੰਦ ਕੁਸ਼ਵਾਹਾ ਅਤੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਤੌਮਰ ਆਦਿਕ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਸਾਰਿਆਂ ਸਾਮੰਤਾਂ ਤੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਫੌਜ ਦੀ ਕਮਾਨ ਬਿਦਨੌਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਜੈਮਲ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ।ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਆਪਣੀ ਛਾਉਣੀ ਤੋਂ ਕਿਲੇ ਵੱਲ ਵਧੀਆਂ! ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਨੇਜ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ, ਕੱਟ-ਵੱਢ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਚੰਦਾਵਤ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਉੱਤੇ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੁਗਲ ਫੌਜ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਖ਼ੁਦ ਅਕਬਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਤੇ ਤੋਪ ਗੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਸ ਘਮਾਸਾਨ ਵਿੱਚ ਸਾਈਂਦਾਸ ਦੇ ਚੰਦਾਵਤ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਸਾਈਂਦਾਸ ਦੀ ਬੀਰਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਰਾਜਪੂਤ ਹੋਰ ਵੀ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਲੜੇ। ਕਰਨਲ ਟਾਡ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਫੱਤੇ ਅਤੇ ਜੈਮਲ ਨੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਛੱਕੇ ਛੁਡਵਾ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਲੰਬੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀ। ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕਿਲ੍ਹਾਬੰਦੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਮੁਗਲ ਬਾਹਰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ ਸਨ। ਰਾਜਪੂਤ ਅੰਦਰੋਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਵੇਲੇ-ਕੁਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਦਾਅ ਲਗਦਾ ਰਾਜਪੂਤ ਚੁਪਕੇ ਜਿਹੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ-ਪੁੱਟ ਕੇ, ਮਾਰਕੁੱਟ ਕਰ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜਦੇ। ਮੁਗਲ ਤਿਆਰੀਆਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ। ਮੁਗਲ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲੜਨ। ਰਾਜਪੂਤ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਮੌਤ ਦਾ ਸਵਾਲ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਦੀ ਫੌਜ ਮੈਵਾੜ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮਲੀਆਮੇਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤ ਮੈਵਾੜ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸਿਰ-ਧੜ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਈ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਮੈਵਾੜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਯੁੱਧ ਬੜਾ ਭਿਆਨਕ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦਰ ਰਾਜਪੂਤਨੀਆਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਰਹੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਰਾਂ ’ਤੇ ਕਫ਼ਨ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਰਣ ਤੱਤੇ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤਰ ਪਈਆਂ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਦੰਦ ਖੱਟੇ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਈਆਂ। ਸਲੰਬਰਾਂ ਦਾ ਬਹਾਦਰ ਰਾਜਾ ਅੰਤ ਲੜਦਾ-ਲੜਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹਾਦਰ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਾਮ ਪੀ ਗਏ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁਣ ਜੈਮਲ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਚਿਤੌੜ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦਾ ਭਾਰ ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਹੀ ਸੀ। ਜੈਮਲ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਫੱਤਾ ਨੂੰ ਸੱਦੇ ਬਗੈਰ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਸੋ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਜੈਮਲ ਨੇ ਫੱਤੇ ਵੱਲ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਗੱਭਰੇਟ ਯੋਧਾ ਫੱਤਾ ਚਿਤੌੜ ਦੇ ਜੰਗ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਉਸ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਜੈਮਲ ਦੇ ਦੂਤ ਨੇ ਫੱਤਾ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਸ ਦਿਨ ਫੱਤਾ ਦਾ ਮੁਕਲਾਵਾ (ਗੌਨਾ) ਆਇਆ ਸੀ। ਫੱਤੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਠੁਕਰਾਇਣ ਕਰਮਾਵੰਤੀ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਸੁਣਾਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਫੱਤੇ ਨੂੰ ਰਣ ਤੱਤੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦਣ ਲਈ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਜ ਵਿਆਹੀ ਫੱਤੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕਮਲਾਵੱਤੀ, ਜੋ ਸਾਰੀ 14-15 ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਫੱਤੇ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਰਣ ਭੂਮੀ ਵੱਲ ਤੋਰਿਆ। ਬਹਾਦਰ ਫੱਤਾ ਆਪਣੇ 1500 ਬਹਾਦਰਾਂ ਸਮੇਤ ਮਾਰੋ-ਮਾਰ ਕਰਦਾ ਚਿਤੌੜ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਸਾਈਂਦਾਸ ਦੀ ਘਾਟ ਜੈਮਲ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੜਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਫੱਤੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜੈਮਲ ਪਹਿਲੇ ਤੋਂ ਦੂਣਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਲੜਾਈ 28ਵੇਂ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਠਾਈਵੀਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜੈਮਲ ਚਿਤੌੜ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਬਾਹੀਆਂ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਬਾਰੇ ਤੰਬੂ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਸੋਚਾਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਲੜਾਈ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਅੱਧੋ-ਵੱਧ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਫਿਰ ਵੀ ਅਕਬਰ ਦੀ ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੂਹੇ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਬਾਹੀ ’ਤੇ ਫਿਰਦੇ ਜੈਮਲ ਵੱਲ ਦੁਆਇਆ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਝੱਟਪਟ ਬੰਦੂਕ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਜੈਮਲ ਵੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਗੋਲੀ ਮੌਤ ਬਣ ਕੇ ਜੈਮਲ ਦੇ ਗਲ ਨਾਲ ਆ ਲੱਗੀ। ਟਾਡ ਦੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਗੋਲੀ ਜੈਮਲ ਦੀ ਹਿੱਕ ਵਿੱਚ ਵੱਜੀ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਜੈਮਲ ਥਾਂ ’ਤੇ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਦਮ ਤੋੜ ਗਿਆ। ਪਰ ਦੇਸੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੋਲੀ ਜੈਮਲ ਦੀ ਲੱਤ ਵਿੱਚ ਵੱਜੀ ਸੀ। ਜੈਮਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਤ ਜੈਮਲ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਕਮਾਨ ਫੱਤੇ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤੀ। ਰਾਜਪੂਤੀ ਆਣ-ਅਣਖ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿੱਗਿਆ ਫੱਤੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਈ। ਫਿਰ ਉਸੇ ਰਾਤ ਰਾਜਪੂਤੀ ਬੀਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇਹ ਦੀਪ ਸਦਾ ਲਈ ਬੁਝ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਅਕਬਰ ਨੇ ਜੈਮਲ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ‘‘ਸੰਗਰਾਮ’’ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਜੈਮਲ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਜੰਗ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਈ ਸੀ। ਫੱਤੇ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਦਾ ਰੁਖ ਵੇਖ ਕੇ ਚਿਤੌੜ ਦੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਰਾਜਪੂਤ ਬੇਟੀਆਂ ਮਰਦਾਵੇਂ ਲਿਬਾਸ ਪਹਿਨ ਕੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਬਰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਨੇਜ਼ੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਰਣ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦ ਪਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਲੜਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੱਤਾ ਦੀ ਠੁਕਰਾਇਣ ਮਾਂ, ਭੈਣ ਕਿਰਨਾਵਤੀ ਅਤੇ ਸਜ ਵਿਆਹੀ 15 ਸਾਲਾ ਕਮਲਾਵਤੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਮੈਵਾੜੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਪਤਲੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਜਿਉਂ ਦੇ ਤਿਉਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਉਹ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਚਿਤੌੜ ਗ਼ੈਰਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਕਾ ਹੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮੁਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਤੀਰ-ਕਮਾਨ ਹੀ ਸਨ। ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦੀ ਆਸ ਦਿਲੋਂ ਉੱਕਾ ਹੀ ਲਾਹ ਛੱਡੀ ਸੀ ਪਰ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਾਰੀ । ਲੜਾਈ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਪੈਰੋਂ ਪੈਰ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਕੇਸਰੀ ਬਾਣੇ ਪਾ ਕੇ ਲੜਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਫੱਤੇ ਨੇ ਅੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਦਰਵਾਜ਼ਿਓਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਹੀ ਰਾਜਪੂਤ, ਭੁੱਖੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਮੁਗਲ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਚਿੜੀਆਂ ਸਮਝ ਟੁੱਟ ਪੈ ਗਏ। ਇਹ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਅਤੇ ਕਹਿਰੀ ਹਮਲਾ ਸੀ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਹੱਲੇ ਨੂੰ ਥੰਮਣ ਲਈ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਅੱਗ ਵਰ੍ਹਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਬਲਦੀਆਂ ਸ਼ਮਾਂ ਤੇ ਸੜ੍ਹਦੇ ਪਰਵਾਨਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬਹਾਦਰ ਰਾਜਪੂਤ ਖ਼ੂਨੀ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗ ਦੇ ਗੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੜ-ਸੜ ਕੇ ਡਿੱਗਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ। ਫੱਤੇ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਮੁਗਲਾਂ ’ਤੇ ਕਹਿਰ ਢਾਹ ਰਹੀ ਸੀ। ਫੱਤਾ ਮੁਗਲ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਮਾਦ ਵਾਂਗ ਟੁੱਕ-ਟੁੱਕ ਸੁੱਟ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾ ਫੱਤੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨਾਲ ਓਤਪੋਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿਨ ਢਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਾਜਪੂਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਮੁਗਲਾਂ ਲਈ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਤ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਅੰਤ ਕਿਸੇ ਮੁਗਲ ਦੀ ਗੋਲੀ ਫੱਤੇ ਲਈ ‘‘ਵਹੀ’’ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਬਹਾਦਰ ਰਾਜਪੂਤ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਲਿਟਾ ਗਈ। ਫੱਤੇ ਦੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ-ਖੂੰਹਦੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਲੜਾਈ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਰਾਜਪੂਤ ਹਾਰ ਗਏ। ਜੇਤੂ ਅਕਬਰ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਚਿਤੌੜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ।ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾਈਆ ਤੇ ਲੱਗਭਗ 40 ਹਜ਼ਾਰ ਮੁਗਲ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਤਾਰਾਂ ਸੌ ਮੈਵਾੜ ਦੇ ਸਰਦਾਰ, ਸਾਮੰਤ ਤੇ ਰਾਣੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਨ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਅਕਬਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਬੀਰਤਾ ਤੇ ਰਣ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ, ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਦਕ ਅਤੇ ਸੁਆਮੀ ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅੱਸ਼-ਅੱਸ਼ ਕਰ ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਆਪਣਾ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਵਾ ਕੇ ਚੱਲਦਾ ਬਣਿਆ । ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਜੈਮਲ ਤੇ ਫੱਤੇ ਦੀ ਬੀਰਤਾ ਤੋਂ ਮਰ ਮਿਟਿਆ। ਅਕਬਰ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਫੱਤਾ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੋਂ ਐਨਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਕਾਲੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਹਾਥੀ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਬੁੱਤ ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਵਾਏ।

ਜੈਮਲ ਤੇ ਫੱਤਾਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਕਈ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਗਾਈਆਂ ਤੇ ਸੁਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ |